[ Pobierz całość w formacie PDF ]
James P. Duffy Vincent L. Ricci
CAROWIE
Przekład Rafał Śmietana
WYDAWNICTWO LITERACKIE
Wprowadzenie
Rosja! Nazwa tego państwa przywodzi na myśl obrazy rozległych żyznych stepów,
ogromnych, pokrytych śniegiem jałowych obszarów syberyjskiej dziczy oraz dostatnie,
pełne tajemnic życie autokratycznych władców. Paradoksalnie, mimo silnych
historycznych więzów łączących nas z Anglią, nam. Amerykanom, łatwiej przychodzi
wymienić imiona kilkorga monarchów rosyjskich niż monarchów brytyjskich. Kojarzymy
ich z różnymi rzeczami - począwszy od wysadzanych klejnotami szat, sobolowych futer i
olśniewająco pięknych jajek Fabergego kolekcjonowanych przez ostatnich carów, a
skończywszy na absolutnej, despotycznej władzy, dla której utrzymania nie cofali się
nieraz nawet przed najgorszym okrucieństwem. Iwan Groźny, Piotr Wielki, Katarzyna
Wielka i ostatni, najbardziej tragiczna postać spośród rosyjskich monarchów - car Mikołaj
II, a także jego żona Aleksandra - są nam tak dobrze znani jak główne postaci naszej
własnej histońi. Jednakże to zaledwie czworo z długiej listy władających tym potężnym
imperium przez ponad tysiąc lat. Na stronach niniejszej książki poznamy wszystkich
monarchów, którzy mieli znaczący wpływ na ukształtowanie wizerunku, a także losów
Rosji.
Właściwie niewiele wiadomo o pierwszych książętach rządzących plemionar ruskimi,
ponieważ do momentu przybycia na Ruś chrześcijańskich misjonarz w drugiej połowie IX
wieku, Słowianie nie posiadali języka pisanego, kto pozwoliłby zachować ich historię z
tamtego okresu. Sporo jednak z dziejów Ro' zostało spisane całe wieki później w
kronikach opartych na podaniach ludowy c i przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
Jest więc rzeczą bardziej niż praw dopodobną, że znaczna część informacji rozmyła się,
zagubiła albo też z biegiem czasu, świadomie lub nie, została poddana zabiegom
upiększającym, które zatarły indywidualny rys szczegółów. Jednakże ze względu na fakt,
że są to jedyne dostępne nam dane, musimy na nich polegać, nie mając możliwości
weryfikacji poszczególnych kronikarskich zapisów, z wyjątkiem tych rzadkich
przypadków, gdy heroiczne czyny lub potęga liczebna sił ruskich pojawiają się ni stąd, ni
zowąd, wraz z datą i miejscem pamiętnego wydarzenia, w historiografii innych państw.
Historia najwcześniejszych lat istnienia Rosji łączy więc w sobie słowiańskie mity,
opowieści Normanów, wzmianki w dokumentach historycznych - począt-
kowo tylko w Cesarstwie Bizantyjskim - oraz opowieści przekazywane ustnie z pokolenia
na pokolenie. W ogólnym zarysie rozwój wydarzeń wydaje się odpowiadać prawdzie i do
chwili, gdy nie zostaną odkryte jakieś nie znane dotąd kroniki, będzie ona jedyną
istniejącą historią Rosji.
1
Aż do drugiej połowy XVI wieku Europejczycy stosowali kalendarz juliański, opracowany
przez Juliusza Cezara'. W roku 1582 Zachód przeszedł na kalendarz gregoriański,
wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, jednakże Rosja korzystała z kalendarza
juliańskiego aż do 1918 roku, gdy bolszewicy zastąpili go gregoriańskim. W rezultacie
kalendarz stosowany przez Rosjan w pierwszych siedemnastu latach XX wieku był
opóźniony w stosunku do zachodniego o 13 dni, o 12 dni w wieku XIX i o 11 dni w wieku
XVIII. Te rozbieżności są istotne, jeżeli chcemy odnieść wydarzenie, które miało miejsce
w Rosji, do innego, do którego doszło gdzie indziej w tym samym dniu.
Historia Rosji przedstawiona w tej książce dzieli się na cztery wyraźne okresy. Pierwszy z
nich to dzieje Rusi Kijowskiej, położonej na terenach dzisiejszej Ukrainy - kraju o
dominujących wpływach w konfederacji księstw, z której później wyłoniło się imperium
rosyjskie. Zwierzchnikiem państwa kijowskiego i poprzednikiem rosyjskich carów był
wielki książę, któremu przysięgali wierność pomniejsi książęta, rządzący ruskimi
ziemiami. Kijów pozostał ośrodkiem władzy, a także handlu, dopóki w roku 1169 nie
splądrował go i nie spalił rywal wielkiego księcia2. Po tej klęsce następuje drugi okres,
podczas którego nowe ośrodki władzy politycznej Rusi wykrystalizowały się najpierw we
Włodzimierzu nad Klaźmą, a potem w Moskwie. Właśnie wtedy mongolscy koczownicy
zaczęli posuwać się w głąb Rusi, stopniowo podporządkowując sobie rozproszone
księstwa ruskie i sprowadzając je do roli wasali.
Trzeci okres w historii Rosji rozpoczyna się w 1462 roku, z chwilą wstąpienia na tron
Iwana III Wielkiego, który wypędził z Rusi Mongołów, ogłosił się "samowładcą" i
rozpoczął jednoczenie wszystkich, dotąd niezależnych księstw, dążąc do utworzenia
jednego silnego ośrodka władzy. Czwarty okres zaczyna się w roku 1613, gdy na tron
Rurykowiczów wstąpiła z chwilą koronacji cara Michała I dynastia Romanowów. Epoka ta
kończy się w marcu 1917 roku, gdy ostatni car, Mikołaj II, abdykował na rzecz swojego
brata, wielkiego księcia Michała, który odmówił przyjęcia korony wobec niemal zupełnego
braku poparcia dla monarchii.
Po upadku domu Romanowów i powstaniu totalitarnej dyktatury komunistycznej wielcy
książęta3, książęta, carowie i ich potomkowie prawie zupełnie
' Twórcą kalendarza juliańskiego był właściwie astronom aleksandryjski Sosigenes,
któremu Juliusz Cezar powierzył w roku 46 p.n.e. reformę dotychczas obowiązującego
kalendarza rzymskiego.
2 Był nim książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski (zm. 1174), syn księcia
Jerzego Dołgorukiego uznawanego za założyciela Moskwy.
3 Zgodnie z wprowadzonymi w 1886 r. nowymi przepisami tytuł "wielkiego księcia"
przysługiwał jedynie synom i wnukom carów, a nie - jak dotąd - męskim potomkom cara
w linii prostej. Zmiana przepisów była wynikiem szybkiego rozradzania się dynastii
Romanowów w XIX stuleciu, co prowadziło do wzrostu liczby wielkich książąt i w
konsekwencji - stopniowej deprecjacji tytułu, a nade wszystko uszczerbku dla carskiej
kasy.
zniknęli z oficjalnej historiografii Rosji, chociaż wielu starszych ludzi potajemnie
przechowywało w swoich domach zdjęcia i inne pamiątki carskiej przeszłości Rosji. Od
czasu upadku komunistycznego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w
2
grudniu 1991 roku zaskakująco duża liczba Rosjan okazuje żywe zainteresowanie
imperialną przeszłością kraju, wzywając nawet do ogłoszenia Mikołaja II świętym
rosyjskiej Cerkwi prawosławnej.
Część pierwsza
PODWALINY IMPERIUM
Rozdział l ZANIM POWSTAŁA RUŚ
Obywatele dziewiętnastowiecznej Europy zachodniej postrzegali Rosję jako kraj o
azjatyckim rodowodzie. Większość Europejczyków uważała Rosjan za bardziej
orientalnych niż europejskich, gdyż przez wiele stuleci carowie utrzymywali swój kraj w
izolacji od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, z dala od nowych prądów umysłowych, a
także osiągnięć nauki i techniki. Sprawowali w ten sposób całkowitą kontrolę nad każdym
aspektem życia rosyjskiego ludu. W rzeczywistości zaś Rosjanie i Rosja mają bardziej
europejskie niż azjatyckie korzenie. Mimo iż rozległe terytoria imperium rosyjskiego
zamieszkiwały narody o zróżnicowanym dziedzictwie kulturowym i genetycznym, kolebką
współczesnego społeczeństwa rosyjskiego są żyzne ziemie dzisiejszej
południowoeuropejskiej części Rosji oraz Ukrainy. Tereny te, położone na północ od
Morza Czarnego, ograniczone są na zachodzie dolnym biegiem Dunaju i rzeką Don na
wschodzie.
Na siedem stuleci przed narodzeniem Chrystusa Grecy skolonizowali północne wybrzeże
Morza Czarnego. Założyli tam tętniące życiem ośrodki handlowe, które przyciągały wielu
kupców z północy i wschodu. Wiele spośród owych osad, szczególnie tych na Półwyspie
Krymskim, istnieje po dziś dzień, mimo że obecnie zachowały się stosunkowo nieliczne
ślady, świadczące o ich greckim pochodzeniu.
Najwcześniejsi mieszkańcy południowej Rosji, mający bezpośrednie związki z
współczesną ludnością rosyjską, byli grupą dość zróżnicowaną etnicznie. Znani pod
różnymi nazwami plemiennymi, sami siebie nazywali Słowienami, która to nazwa
najwyraźniej wywodzi się od wyrazu "słowo", dając później w wyniku przekształceń -
Słowian. Niewiele wiadomo o początkach plemienia Słowian, z wyjątkiem tego, że
pierwsze rodziny lub rody prowadziły koczowniczy tryb życia i zajmowały się
wypasaniem bydła. Po osiedleniu się na stałe utworzyły zaczątek ruskiej ludności
rolniczej. Słowianie byli stosunkowo spokojnym ludem, który organizował się w plemiona
oraz klany, zasadniczo wystrzegając się tworzenia struktur militarnych i politycznych.
Słowianie byli wysocy, mieli jasną karnację, jasnobrązowe włosy i błękitne lub szare oczy.
Wzdłuż rzek płynących w europejskiej części Rusi zakładali małe osady składające się w
przeważającej części z domów zbudowanych z drewnianych bali, skupionych za
ochronnym wałem ziemnym, na którego szczycie znajdował się drewniany częstokół. Z
rodzimych drzew budowali łodzie, którymi zapuszczali się
11
w górę spławnych rzek. Sztukę tę posiedli zapewne z konieczności, ponieważ szlaki
wodne pokonywało się znacznie łatwiej niż drogi lądowe prowadzące przez gęste lasy i
niedostępne bagna.
Niektóre plemiona słowiańskie migrowały na południe i zakładały osady na stepach -
rozległych trawiastych równinach. Ze względu na znikomą liczbę naturalnych przeszkód,
3
powstrzymujących najeźdźców, Słowianie bezustannie znajdowali się na łasce
łupieżców, którzy systematycznie nadciągali ze wschodu w poszukiwaniu łupów i
pastwisk dla swoich stad.
Jednymi z pierwszych najeźdźców byli Scytowie. Te koczownicze, wojownicze ludy
pochodzenia głównie irańskiego, które miały w zwyczaju stroić się w skalpy zgładzonych
wrogów, zostały opisane przez greckiego historyka Herodota w V wieku p.n.e. Scytowie
podbili znaczną liczbę plemion słowiańskich. Prowadzili ożywioną działalność handlową
z greckimi osadami nad Morzem Czarnym, jak również z położonymi daleko na wschód
ośrodkami mongolskimi i chińskimi. Scytów wyparli Sarmaci, ludy również w większości
irańskie. Zajęcie przez Sarmatów urodzajnych stepów na północ od Morza Czarnego
następowało stopniowo, nie zaś w efekcie zbrojnej konfrontacji. Rozpoczęło się na
początku IV wieku p.n.e. i dobiegło końca dwa wieki później.
Najpotężniejszymi spośród Sarmatów byli Alanowie - zespół plemion sławnych jeźdźców
pochodzący z terenów dzisiejszego Iranu. Wysocy, o jasnych włosach i takiejże karnacji,
Alanowie byli również cenionymi rzemieślnikami, wytwarzającymi bogato zdobioną
biżuteńę i broń. Początkowo lud koczowniczy, podobnie jak ich kuzyni Scytowie,
stopniowo zintegrowali się z podległymi im Słowianami, a kilka ich klanów założyło nawet
stałe osady rolnicze. Podstawy języka alańskiego stopiły się z językiem Słowian do tego
stopnia, że wiele wieków później książęta słowiańscy wciąż nosili imiona pochodzące z
alańskiego.
Początki nazwy Ruś, z której wywodzi się nazwa Rosja, pozostają dla historyków kwestią
sporną. Łączono ją zarówno z Alanami, jak i Skandynawami. Wiele danych przemawiało
również za genezą wschodniosłowiańską.
Dominacja sarmacka na obszarach południowej Rusi trwała do III wieku naszej ery, kiedy
to w niejasnych okolicznościach rozpoczęły się najazdy Gotów. Goci, pochodzący z
północy żądny podbojów lud germański, byli bardziej wojowniczy niż Scytowie i Sarmaci.
Wraz z całymi rodzinami wędrowali na południe z terenów leżących nad zachodnimi
dopływami Dźwiny. Dotarli nad Dniepr, którym z łatwością dostali się nad Morze Czarne i
dalej do Morza Śródziemnego. Będąc o wiele lepiej zorganizowani pod względem
militarnym, Goci prędko stali się klasą rządzącą na terytorium, którego naturalną granicą
był Dniepr. Polegając na swoim długoletnim doświadczeniu zdobytym w wojnach
morskich, a zwłaszcza w bitwach na Morzu Bałtyckim, nowi władcy Rusi wykorzystali
dostęp do Morza Czarnego i Morza Śródziemnego, aby napadać i grabić inne ludy. W
roku 267 podjęli nawet nieudaną próbę zdobycia Aten.
Właśnie Goci1 stworzyli pierwsze imperium na terenach Rusi. Pod panowaniem króla
Hermanaryka zjednoczyli różne plemiona Słowian, Scytów i Sarmatów,
' Chodzi tu o ich wschodni odłam - Ostrogotów. Ich nikłe resztki, posługujące się językiem
gockim, miały przetrwać na Krymie aż do XVI wieku.
12
lecz pozostawili niewiele śladów własnej kultury. W drugiej połowie IV wieku sami zostali
wyparci na zachód przez Hunów, którzy dokonali pierwszej z wielkich inwazji azjatyckich
na Europę.
4
Hunowie - piekielna mieszanina plemion mongolskich, rządzona przez bezwzględną
arystokrację - przemieszczali się na zachód z Azji środkowej w poszukiwaniu pastwisk i
łupów. Podbiwszy plemiona Scytów i Sarmatów, łącznie z Alanami, Hunowie włączyli
pokonanych wojowników do swoich zastępów, wykorzystując ich w wojnie z Gotami.
Kampanię zakończono ostatecznie w roku 375, kiedy to dwieście tysięcy Gotów zostało
zepchniętych za Dunaj, na terytorium Cesarstwa Bizantyjskiego, a państwo
Hermanaryka legło w gruzach.
Pod wodzą swego słynnego króla Attyli Hunowie parli na zachód aż do Galii, zanim
zostali powstrzymani w 451 roku przez sprzymierzoną armię, składającą się w
przeważającej części z Rzymian i Gotów. Attyla uczynił Panonię (teren obecnych Węgier)
centrum swojego nowo powstałego imperium europejskiego. To tu w roku 448 przyjął
posła władcy bizantyjskiego, Teodozjusza II. Po śmierci Attyli w roku 453 imperium
Hunów rozpadło się na wiele zwaśnionych plemion i szybko przestało istnieć. Spadek,
jaki Hunowie pozostawili Słowianom, to wyparcie z ich ziem ludów zarówno irańskich, jak
i germańskich. Dzięki temu, mimo zupełnego braku organizacji, Słowianie zdołali
utrzymać się na swoim terytorium przez ponad dwa stulecia. Kolejni najeźdźcy
przybywali i odchodzili, społeczeństwo Słowian zaś, jak zwykle, przyswajało sobie nowe,
dotąd obce elementy i przetrwało.
Po upadku imperium Hunów Bułgarzy, kolejne plemię azjatyckie, w którego skład
wchodziły resztki wojowniczych Hunów, przybywając z Azji, wtargnęli na tereny Rusi,
gdzie przez krótki czas sprawowali władzę. W roku 680 armia bułgarska najechała i
podbiła terytorium znane dzisiaj jako Bułgaria, lecz najeźdźcy zostali do tego stopnia
wchłonięci przez miejscową ludność słowiańską, że ich język i zwyczaje niemal
całkowicie zanikły. Nieco wcześniej, z końcem VI wieku, przyszła kolej na Awarów, którzy
zostali wyparci na zachód przez Turków ałtajskich. Awarowie znaleźli schronienie na
Półwyspie Bałkańskim, gdzie sami również zostali wchłonięci przez zamieszkującą te
tereny społeczność słowiańską.
Ze względu na okrucieństwo, z którego znani byli Awarowie, na wieść o zbliżaniu się
wroga Słowianie opuszczali swoje domostwa i masowo uciekali na inne tereny, wcześniej
słabo zaludnione, szerząc własne zwyczaje i kulturę wśród bardziej prymitywnej ludności
miejscowej. Jedna z takich grup uchodźców, Słowianie wschodni, wyprzedzając inwazję
Awarów, stopniowo przedostała się ku Dnieprowi, nad którym założyła osadę zwaną
Kijów, na cześć słowiańskiego księcia imieniem Kij.
W wyniku tych i kolejnych najazdów, poprzez wchłonięcie innych nacji, Słowianie zaczęli
stopniowo nabierać odmiennych cech w zależności od regionu, w którym przyszło im się
osiedlić. I tak wkrótce pojawili się Słowianie południowi, Słowianie zachodni i Słowianie
wschodni. Wszyscy posługiwali się mniej więcej takim samym językiem i mieli podobną
kulturę, lecz w każdej grupie rysowały się już elementy odmienności, znajdujące swoje
odbicie w poszczególnych dialektach, obyczajach, zachowaniach społecznych i
systemach wartości przejmowanych od najeźdźców.
13
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl adbuxwork.keep.pl
James P. Duffy Vincent L. Ricci
CAROWIE
Przekład Rafał Śmietana
WYDAWNICTWO LITERACKIE
Wprowadzenie
Rosja! Nazwa tego państwa przywodzi na myśl obrazy rozległych żyznych stepów,
ogromnych, pokrytych śniegiem jałowych obszarów syberyjskiej dziczy oraz dostatnie,
pełne tajemnic życie autokratycznych władców. Paradoksalnie, mimo silnych
historycznych więzów łączących nas z Anglią, nam. Amerykanom, łatwiej przychodzi
wymienić imiona kilkorga monarchów rosyjskich niż monarchów brytyjskich. Kojarzymy
ich z różnymi rzeczami - począwszy od wysadzanych klejnotami szat, sobolowych futer i
olśniewająco pięknych jajek Fabergego kolekcjonowanych przez ostatnich carów, a
skończywszy na absolutnej, despotycznej władzy, dla której utrzymania nie cofali się
nieraz nawet przed najgorszym okrucieństwem. Iwan Groźny, Piotr Wielki, Katarzyna
Wielka i ostatni, najbardziej tragiczna postać spośród rosyjskich monarchów - car Mikołaj
II, a także jego żona Aleksandra - są nam tak dobrze znani jak główne postaci naszej
własnej histońi. Jednakże to zaledwie czworo z długiej listy władających tym potężnym
imperium przez ponad tysiąc lat. Na stronach niniejszej książki poznamy wszystkich
monarchów, którzy mieli znaczący wpływ na ukształtowanie wizerunku, a także losów
Rosji.
Właściwie niewiele wiadomo o pierwszych książętach rządzących plemionar ruskimi,
ponieważ do momentu przybycia na Ruś chrześcijańskich misjonarz w drugiej połowie IX
wieku, Słowianie nie posiadali języka pisanego, kto pozwoliłby zachować ich historię z
tamtego okresu. Sporo jednak z dziejów Ro' zostało spisane całe wieki później w
kronikach opartych na podaniach ludowy c i przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
Jest więc rzeczą bardziej niż praw dopodobną, że znaczna część informacji rozmyła się,
zagubiła albo też z biegiem czasu, świadomie lub nie, została poddana zabiegom
upiększającym, które zatarły indywidualny rys szczegółów. Jednakże ze względu na fakt,
że są to jedyne dostępne nam dane, musimy na nich polegać, nie mając możliwości
weryfikacji poszczególnych kronikarskich zapisów, z wyjątkiem tych rzadkich
przypadków, gdy heroiczne czyny lub potęga liczebna sił ruskich pojawiają się ni stąd, ni
zowąd, wraz z datą i miejscem pamiętnego wydarzenia, w historiografii innych państw.
Historia najwcześniejszych lat istnienia Rosji łączy więc w sobie słowiańskie mity,
opowieści Normanów, wzmianki w dokumentach historycznych - począt-
kowo tylko w Cesarstwie Bizantyjskim - oraz opowieści przekazywane ustnie z pokolenia
na pokolenie. W ogólnym zarysie rozwój wydarzeń wydaje się odpowiadać prawdzie i do
chwili, gdy nie zostaną odkryte jakieś nie znane dotąd kroniki, będzie ona jedyną
istniejącą historią Rosji.
1
Aż do drugiej połowy XVI wieku Europejczycy stosowali kalendarz juliański, opracowany
przez Juliusza Cezara'. W roku 1582 Zachód przeszedł na kalendarz gregoriański,
wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, jednakże Rosja korzystała z kalendarza
juliańskiego aż do 1918 roku, gdy bolszewicy zastąpili go gregoriańskim. W rezultacie
kalendarz stosowany przez Rosjan w pierwszych siedemnastu latach XX wieku był
opóźniony w stosunku do zachodniego o 13 dni, o 12 dni w wieku XIX i o 11 dni w wieku
XVIII. Te rozbieżności są istotne, jeżeli chcemy odnieść wydarzenie, które miało miejsce
w Rosji, do innego, do którego doszło gdzie indziej w tym samym dniu.
Historia Rosji przedstawiona w tej książce dzieli się na cztery wyraźne okresy. Pierwszy z
nich to dzieje Rusi Kijowskiej, położonej na terenach dzisiejszej Ukrainy - kraju o
dominujących wpływach w konfederacji księstw, z której później wyłoniło się imperium
rosyjskie. Zwierzchnikiem państwa kijowskiego i poprzednikiem rosyjskich carów był
wielki książę, któremu przysięgali wierność pomniejsi książęta, rządzący ruskimi
ziemiami. Kijów pozostał ośrodkiem władzy, a także handlu, dopóki w roku 1169 nie
splądrował go i nie spalił rywal wielkiego księcia2. Po tej klęsce następuje drugi okres,
podczas którego nowe ośrodki władzy politycznej Rusi wykrystalizowały się najpierw we
Włodzimierzu nad Klaźmą, a potem w Moskwie. Właśnie wtedy mongolscy koczownicy
zaczęli posuwać się w głąb Rusi, stopniowo podporządkowując sobie rozproszone
księstwa ruskie i sprowadzając je do roli wasali.
Trzeci okres w historii Rosji rozpoczyna się w 1462 roku, z chwilą wstąpienia na tron
Iwana III Wielkiego, który wypędził z Rusi Mongołów, ogłosił się "samowładcą" i
rozpoczął jednoczenie wszystkich, dotąd niezależnych księstw, dążąc do utworzenia
jednego silnego ośrodka władzy. Czwarty okres zaczyna się w roku 1613, gdy na tron
Rurykowiczów wstąpiła z chwilą koronacji cara Michała I dynastia Romanowów. Epoka ta
kończy się w marcu 1917 roku, gdy ostatni car, Mikołaj II, abdykował na rzecz swojego
brata, wielkiego księcia Michała, który odmówił przyjęcia korony wobec niemal zupełnego
braku poparcia dla monarchii.
Po upadku domu Romanowów i powstaniu totalitarnej dyktatury komunistycznej wielcy
książęta3, książęta, carowie i ich potomkowie prawie zupełnie
' Twórcą kalendarza juliańskiego był właściwie astronom aleksandryjski Sosigenes,
któremu Juliusz Cezar powierzył w roku 46 p.n.e. reformę dotychczas obowiązującego
kalendarza rzymskiego.
2 Był nim książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski (zm. 1174), syn księcia
Jerzego Dołgorukiego uznawanego za założyciela Moskwy.
3 Zgodnie z wprowadzonymi w 1886 r. nowymi przepisami tytuł "wielkiego księcia"
przysługiwał jedynie synom i wnukom carów, a nie - jak dotąd - męskim potomkom cara
w linii prostej. Zmiana przepisów była wynikiem szybkiego rozradzania się dynastii
Romanowów w XIX stuleciu, co prowadziło do wzrostu liczby wielkich książąt i w
konsekwencji - stopniowej deprecjacji tytułu, a nade wszystko uszczerbku dla carskiej
kasy.
zniknęli z oficjalnej historiografii Rosji, chociaż wielu starszych ludzi potajemnie
przechowywało w swoich domach zdjęcia i inne pamiątki carskiej przeszłości Rosji. Od
czasu upadku komunistycznego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w
2
grudniu 1991 roku zaskakująco duża liczba Rosjan okazuje żywe zainteresowanie
imperialną przeszłością kraju, wzywając nawet do ogłoszenia Mikołaja II świętym
rosyjskiej Cerkwi prawosławnej.
Część pierwsza
PODWALINY IMPERIUM
Rozdział l ZANIM POWSTAŁA RUŚ
Obywatele dziewiętnastowiecznej Europy zachodniej postrzegali Rosję jako kraj o
azjatyckim rodowodzie. Większość Europejczyków uważała Rosjan za bardziej
orientalnych niż europejskich, gdyż przez wiele stuleci carowie utrzymywali swój kraj w
izolacji od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, z dala od nowych prądów umysłowych, a
także osiągnięć nauki i techniki. Sprawowali w ten sposób całkowitą kontrolę nad każdym
aspektem życia rosyjskiego ludu. W rzeczywistości zaś Rosjanie i Rosja mają bardziej
europejskie niż azjatyckie korzenie. Mimo iż rozległe terytoria imperium rosyjskiego
zamieszkiwały narody o zróżnicowanym dziedzictwie kulturowym i genetycznym, kolebką
współczesnego społeczeństwa rosyjskiego są żyzne ziemie dzisiejszej
południowoeuropejskiej części Rosji oraz Ukrainy. Tereny te, położone na północ od
Morza Czarnego, ograniczone są na zachodzie dolnym biegiem Dunaju i rzeką Don na
wschodzie.
Na siedem stuleci przed narodzeniem Chrystusa Grecy skolonizowali północne wybrzeże
Morza Czarnego. Założyli tam tętniące życiem ośrodki handlowe, które przyciągały wielu
kupców z północy i wschodu. Wiele spośród owych osad, szczególnie tych na Półwyspie
Krymskim, istnieje po dziś dzień, mimo że obecnie zachowały się stosunkowo nieliczne
ślady, świadczące o ich greckim pochodzeniu.
Najwcześniejsi mieszkańcy południowej Rosji, mający bezpośrednie związki z
współczesną ludnością rosyjską, byli grupą dość zróżnicowaną etnicznie. Znani pod
różnymi nazwami plemiennymi, sami siebie nazywali Słowienami, która to nazwa
najwyraźniej wywodzi się od wyrazu "słowo", dając później w wyniku przekształceń -
Słowian. Niewiele wiadomo o początkach plemienia Słowian, z wyjątkiem tego, że
pierwsze rodziny lub rody prowadziły koczowniczy tryb życia i zajmowały się
wypasaniem bydła. Po osiedleniu się na stałe utworzyły zaczątek ruskiej ludności
rolniczej. Słowianie byli stosunkowo spokojnym ludem, który organizował się w plemiona
oraz klany, zasadniczo wystrzegając się tworzenia struktur militarnych i politycznych.
Słowianie byli wysocy, mieli jasną karnację, jasnobrązowe włosy i błękitne lub szare oczy.
Wzdłuż rzek płynących w europejskiej części Rusi zakładali małe osady składające się w
przeważającej części z domów zbudowanych z drewnianych bali, skupionych za
ochronnym wałem ziemnym, na którego szczycie znajdował się drewniany częstokół. Z
rodzimych drzew budowali łodzie, którymi zapuszczali się
11
w górę spławnych rzek. Sztukę tę posiedli zapewne z konieczności, ponieważ szlaki
wodne pokonywało się znacznie łatwiej niż drogi lądowe prowadzące przez gęste lasy i
niedostępne bagna.
Niektóre plemiona słowiańskie migrowały na południe i zakładały osady na stepach -
rozległych trawiastych równinach. Ze względu na znikomą liczbę naturalnych przeszkód,
3
powstrzymujących najeźdźców, Słowianie bezustannie znajdowali się na łasce
łupieżców, którzy systematycznie nadciągali ze wschodu w poszukiwaniu łupów i
pastwisk dla swoich stad.
Jednymi z pierwszych najeźdźców byli Scytowie. Te koczownicze, wojownicze ludy
pochodzenia głównie irańskiego, które miały w zwyczaju stroić się w skalpy zgładzonych
wrogów, zostały opisane przez greckiego historyka Herodota w V wieku p.n.e. Scytowie
podbili znaczną liczbę plemion słowiańskich. Prowadzili ożywioną działalność handlową
z greckimi osadami nad Morzem Czarnym, jak również z położonymi daleko na wschód
ośrodkami mongolskimi i chińskimi. Scytów wyparli Sarmaci, ludy również w większości
irańskie. Zajęcie przez Sarmatów urodzajnych stepów na północ od Morza Czarnego
następowało stopniowo, nie zaś w efekcie zbrojnej konfrontacji. Rozpoczęło się na
początku IV wieku p.n.e. i dobiegło końca dwa wieki później.
Najpotężniejszymi spośród Sarmatów byli Alanowie - zespół plemion sławnych jeźdźców
pochodzący z terenów dzisiejszego Iranu. Wysocy, o jasnych włosach i takiejże karnacji,
Alanowie byli również cenionymi rzemieślnikami, wytwarzającymi bogato zdobioną
biżuteńę i broń. Początkowo lud koczowniczy, podobnie jak ich kuzyni Scytowie,
stopniowo zintegrowali się z podległymi im Słowianami, a kilka ich klanów założyło nawet
stałe osady rolnicze. Podstawy języka alańskiego stopiły się z językiem Słowian do tego
stopnia, że wiele wieków później książęta słowiańscy wciąż nosili imiona pochodzące z
alańskiego.
Początki nazwy Ruś, z której wywodzi się nazwa Rosja, pozostają dla historyków kwestią
sporną. Łączono ją zarówno z Alanami, jak i Skandynawami. Wiele danych przemawiało
również za genezą wschodniosłowiańską.
Dominacja sarmacka na obszarach południowej Rusi trwała do III wieku naszej ery, kiedy
to w niejasnych okolicznościach rozpoczęły się najazdy Gotów. Goci, pochodzący z
północy żądny podbojów lud germański, byli bardziej wojowniczy niż Scytowie i Sarmaci.
Wraz z całymi rodzinami wędrowali na południe z terenów leżących nad zachodnimi
dopływami Dźwiny. Dotarli nad Dniepr, którym z łatwością dostali się nad Morze Czarne i
dalej do Morza Śródziemnego. Będąc o wiele lepiej zorganizowani pod względem
militarnym, Goci prędko stali się klasą rządzącą na terytorium, którego naturalną granicą
był Dniepr. Polegając na swoim długoletnim doświadczeniu zdobytym w wojnach
morskich, a zwłaszcza w bitwach na Morzu Bałtyckim, nowi władcy Rusi wykorzystali
dostęp do Morza Czarnego i Morza Śródziemnego, aby napadać i grabić inne ludy. W
roku 267 podjęli nawet nieudaną próbę zdobycia Aten.
Właśnie Goci1 stworzyli pierwsze imperium na terenach Rusi. Pod panowaniem króla
Hermanaryka zjednoczyli różne plemiona Słowian, Scytów i Sarmatów,
' Chodzi tu o ich wschodni odłam - Ostrogotów. Ich nikłe resztki, posługujące się językiem
gockim, miały przetrwać na Krymie aż do XVI wieku.
12
lecz pozostawili niewiele śladów własnej kultury. W drugiej połowie IV wieku sami zostali
wyparci na zachód przez Hunów, którzy dokonali pierwszej z wielkich inwazji azjatyckich
na Europę.
4
Hunowie - piekielna mieszanina plemion mongolskich, rządzona przez bezwzględną
arystokrację - przemieszczali się na zachód z Azji środkowej w poszukiwaniu pastwisk i
łupów. Podbiwszy plemiona Scytów i Sarmatów, łącznie z Alanami, Hunowie włączyli
pokonanych wojowników do swoich zastępów, wykorzystując ich w wojnie z Gotami.
Kampanię zakończono ostatecznie w roku 375, kiedy to dwieście tysięcy Gotów zostało
zepchniętych za Dunaj, na terytorium Cesarstwa Bizantyjskiego, a państwo
Hermanaryka legło w gruzach.
Pod wodzą swego słynnego króla Attyli Hunowie parli na zachód aż do Galii, zanim
zostali powstrzymani w 451 roku przez sprzymierzoną armię, składającą się w
przeważającej części z Rzymian i Gotów. Attyla uczynił Panonię (teren obecnych Węgier)
centrum swojego nowo powstałego imperium europejskiego. To tu w roku 448 przyjął
posła władcy bizantyjskiego, Teodozjusza II. Po śmierci Attyli w roku 453 imperium
Hunów rozpadło się na wiele zwaśnionych plemion i szybko przestało istnieć. Spadek,
jaki Hunowie pozostawili Słowianom, to wyparcie z ich ziem ludów zarówno irańskich, jak
i germańskich. Dzięki temu, mimo zupełnego braku organizacji, Słowianie zdołali
utrzymać się na swoim terytorium przez ponad dwa stulecia. Kolejni najeźdźcy
przybywali i odchodzili, społeczeństwo Słowian zaś, jak zwykle, przyswajało sobie nowe,
dotąd obce elementy i przetrwało.
Po upadku imperium Hunów Bułgarzy, kolejne plemię azjatyckie, w którego skład
wchodziły resztki wojowniczych Hunów, przybywając z Azji, wtargnęli na tereny Rusi,
gdzie przez krótki czas sprawowali władzę. W roku 680 armia bułgarska najechała i
podbiła terytorium znane dzisiaj jako Bułgaria, lecz najeźdźcy zostali do tego stopnia
wchłonięci przez miejscową ludność słowiańską, że ich język i zwyczaje niemal
całkowicie zanikły. Nieco wcześniej, z końcem VI wieku, przyszła kolej na Awarów, którzy
zostali wyparci na zachód przez Turków ałtajskich. Awarowie znaleźli schronienie na
Półwyspie Bałkańskim, gdzie sami również zostali wchłonięci przez zamieszkującą te
tereny społeczność słowiańską.
Ze względu na okrucieństwo, z którego znani byli Awarowie, na wieść o zbliżaniu się
wroga Słowianie opuszczali swoje domostwa i masowo uciekali na inne tereny, wcześniej
słabo zaludnione, szerząc własne zwyczaje i kulturę wśród bardziej prymitywnej ludności
miejscowej. Jedna z takich grup uchodźców, Słowianie wschodni, wyprzedzając inwazję
Awarów, stopniowo przedostała się ku Dnieprowi, nad którym założyła osadę zwaną
Kijów, na cześć słowiańskiego księcia imieniem Kij.
W wyniku tych i kolejnych najazdów, poprzez wchłonięcie innych nacji, Słowianie zaczęli
stopniowo nabierać odmiennych cech w zależności od regionu, w którym przyszło im się
osiedlić. I tak wkrótce pojawili się Słowianie południowi, Słowianie zachodni i Słowianie
wschodni. Wszyscy posługiwali się mniej więcej takim samym językiem i mieli podobną
kulturę, lecz w każdej grupie rysowały się już elementy odmienności, znajdujące swoje
odbicie w poszczególnych dialektach, obyczajach, zachowaniach społecznych i
systemach wartości przejmowanych od najeźdźców.
13
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]