(Przełożyła: Joanna Guze)

1

Czy mogę zaproponować panu swoje usługi, jeśli nie wyda się to panu natręctwem? Obawiam się, że szacowny goryl, który czuwa nad losami tego lokalu, nie rozumie pana. Mówi tylko po holendersku. Jeśli nie pozwoli mi pan wystąpić w pańskiej sprawie, nie odgadnie, że chciałby pan jałowcówki. Proszę, ośmielam się sądzić, że mnie zrozumiał; to skinięcie głową powinno oznaczać, że poddaje się moim argumentom. Już idzie, spieszy się z rozumną powolnością. Ma pan szczęście, nie chrząknął. Gdy nie chce podawać, wystarczy mu chrząknięcie: nikt nie nalega. Być królem swych humorów to przywilej wielkich zwierząt. Ale teraz się wycofam, szczęśliwy, żem się panu przydał. Dziękuję, zgodziłbym się chętnie, gdybym był pewien, że się panu nie naprzykrzam. Pan jest zbyt dobry. Postawię więc mój kieliszek obok pańskiego.

Ma pan słuszność, jego niemota jest ogłuszająca. To cisza pierwotnych lasów naładowana od stóp do głów. Dziwi mnie niekiedy upór, z jakim nasz milczący przyjaciel dąsa się na języki cywilizowane. Z racji swego zawodu gości marynarzy z wszystkich krajów w tym amsterdamskim barze, który nie wiadomo dlaczego nazwał “Mexico-City". Zgodzi się pan, że przy tego rodzaju obowiązkach ignorancja nie bardzo jest na rękę. Niech pan wyobrazi sobie człowieka z Cro-Magnon w roli pensjonariusza wieży Babel! Co najmniej czułby się tam obco. Ale nie, ten człowiek nie czuje się obco, idzie swoją drogą, nic mu nie przeszkadza. W jednym z nielicznych zdań, jakie słyszałem z jego ust, oświadczył, że chodzi o to, by wziąć lub zostawić. Co należałoby wziąć lub zostawić? Niewątpliwie jego samego. Wyznam panu, że czuję pociąg do tych istot, całych z jednej bryły. Jeśli się dużo rozmyślało o człowieku - z zawodu lub z powołania - odczuwa się niekiedy nostalgię za prymitywami. Nie ma w nich żadnych utajonych myśli.

Prawdę mówiąc, nasz gospodarz ma kilka takich myśli, choć hoduje je w ukryciu. Ponieważ nie rozumie nic z tego, co mówi się w jego obecności, stał się nieufny. Stad ów wyraz podejrzliwej powagi, jak gdyby przypuszczał co najmniej, że coś jest nie w porządku między ludźmi. Ta dyspozycja sprawia, że rozmowy nie dotyczące jego zawodu stają się mniej łatwe. Niech pan na przykład zwróci uwagę na pusty czworobok nad jego głową, na ścianie w głębi - miejsce, gdzie wisiał obraz. Rzeczywiście, był tu obraz, i to szczególnie ciekawy, prawdziwe arcydzieło. Byłem obecny, gdy otrzymał ten obraz i gdy go odstąpił. W obu wypadkach zachował się z jednaką nieufnością, po tygodniach przeżuwania. Jeśli o to idzie, trzeba przyznać, że społeczeństwo zepsuło nieco szczerą prostotę jego natury.

Niech pan zauważy, że go nie osądzam. Cenię jego uzasadnioną nieufność i podzielałbym ją chętnie, gdyby moja rozmowność, jak pan widzi, nie stała temu na przeszkodzie. Niestety, jestem gadułą i przyjaźnię się łatwo. Choć potrafię zachować odpowiedni dystans, wszystkie okazje są dla mnie dobre. Kiedym mieszkał był we Francji, nie zdarzyło mi się, bym spotkał inteligentnego człowieka i od razu nie zawarł z nim bliższej znajomości. Ach, widzę, że pana razi ten czas zaprzeszły. Muszę wyznać, że mam do niego słabość, jak w ogóle do pięknej mowy. Słabość, którą mam sobie za złe, niech mi pan wierzy. Wiem dobrze, że upodobanie do wykwintnej bielizny nie oznacza tym samym, iż ma się brudne nogi. A jednak. Styl, tak samo jak popelina, zbyt często osłania egzemę. Pocieszam się powiadając sobie, że ci, co bełkocą, także nie są czyści. Ależ tak, napijmy się jeszcze jałowcówki.

Czy przyjechał pan na długo do Amsterdamu? Piękne miasto, prawda? Fascynujące? Oto przymiotnik, którego nie słyszałem od dawna. Odkąd opuściłem Paryż, a od tej chwili minęły już lata. Ale serce ma swoją pamięć i nie zapomniałem naszego pięknego miasta ani jego bulwarów nadbrzeżnych. Paryż jest prawdziwym złudzeniem optycznym, wspaniałą dekoracją zamieszkałą przez cztery miliony sylwetek. Blisko pięć milionów, według ostatniego spisu? Proszę, narobili więc dzieci. Wcale się nie dziwię. Zawsze wydawało mi się, że nasi ziomkowie mają dwie namiętności: idee i nierząd. Na oślep, że tak powiem. Strzeżmy się zresztą przed potępianiem; nie są jedyni, cała Europa jest w tym samym miejscu. Myślę sobie czasem, co powiedzą o nas przyszli historycy. Jedno zdanie wystarczy dla nowoczesnego człowieka: uprawiał nierząd i czytał dzienniki. Po tej tęgiej definicji temat, jeśli wolno mi to powiedzieć, będzie wyczerpany.

Holendrzy, o nie, Holendrzy są o wiele mniej nowocześni! Mają czas, niech pan na nich spojrzy. Co robią? Cóż, ci panowie żyją z pracy tych pań. Są to zresztą, samcy i samice, bardzo mieszczańskie istoty, które przyszły tu, jak zwykle, z mitomanii lub z głupoty. Słowem, z nadmiaru lub z braku wyobraźni. Od czasu do czasu panowie puszczają w ruch nóż lub rewolwer, ale niech pan nie sądzi, że im na tym zależy. Rola tego wymaga, ot i wszystko, umierają ze strachu, wystrzeliwując ostatnie naboje. Co powiedziawszy, uważam ich za bardziej moralnych od innych, tych, którzy zabijają w gronie rodzinnym, z rutyny. Czy nie zauważył pan, że nasze społeczeństwo zorganizowało się dla tego rodzaju likwidacji? Słyszał pan oczywiście o tych malutkich rybkach z rzek brazylijskich, które rzucają się tysiącami na nieostrożnego pływaka, w kilka chwil obierają go do czysta małymi szybkimi kęsami i zostawiają tylko niepokalany szkielet? To właśnie jest ich organizacja. “Chce pan mieć przyzwoite życie? Jak wszyscy?" Powiada pan: tak, rzecz prosta. Jakże powiedzieć: nie? “Zgoda. Zostanie pan obrany do czysta. Oto zawód, rodzina, zorganizowane rozrywki." I małe zęby wpijają się w ciało aż do kości. Ale jestem niesprawiedliwy., Nie trzeba mówić, że to ich organizacja. Mimo wszystko jest nasza: ten górą, kto obierze do czysta drugiego.

Wreszcie podają nam jałowcówkę. Za pańską pomyślność. Tak, goryl otworzył usta, żeby nazwać mnie doktorem. W tym kraju wszyscy są doktorami lub profesorami. Ludzie lubią tu okazywać respekt, z dobroci albo ze skromności. U nich niegodziwość nie jest przynajmniej instytucją narodową. Zresztą nie jestem lekarzem. Jeśli chce pan wiedzieć, byłem adwokatem, zanim tu przyjechałem. Teraz jestem sędzią-pokutnikiem.

Pozwoli pan, że się przedstawię: Jean-Baptiste Clamence, do pańskich usług. Rad jestem pana poznać. Pan zapewne zajmuje się interesami? Mniej więcej? Doskonała odpowiedź! I rozumna; we wszystkim jesteśmy tylko mniej więcej. Proszę, niech mi pan pozwoli zabawić się w detektywa. Jest pan mniej więcej w moim wieku, świadome oko czterdziestoletniego człowieka, który mniej więcej poznał krąg rzeczy, jest pan mniej więcej dobrze ubrany, to znaczy tak, jak ubierają się u nas, i ma pan gładkie ręce. A zatem bourgeois mniej więcej! Ale bourgeois wyrafinowany! Zżymać się na czas zaprzeszły po dwakroć dowodzi pańskiej kultury, ponieważ pan ów czas rozpoznaje i ponieważ użycie jego pana drażni. Wreszcie wydaję się panu zabawny, co, bez próżności, wskazuje na to, że ma pan umysł otwarty. Jest pan mniej więcej... Ale czy nie wszystko jedno? Zawody interesują mnie mniej niż sekty. Pozwoli pan, że zadam panu dwa pytania, niech pan nie odpowiada na nie, jeśli uzna je pan za niedyskretne. Czy jest pan bogaty? Do pewnego stopnia. Dobrze. Czy podzielił się pan swym majątkiem z ubogimi? Nie. Jest pan zatem człowiekiem, którego nazywam saduceuszem. Jeśli nie czytywał pan Pisma świętego, przyznaję, że to panu wiele nie wyjaśni. To panu coś wyjaśnia? Zna pan więc Pismo święte? Doprawdy pan mnie zaciekawia.

Co do mnie... Niech pan sam osądzi. Z postawy, barów i tej twarzy, o której często mówiono mi, że jest dzika, wyglądam raczej na gracza w rugby, nieprawda? Ale jeśli sądzić z rozmowy, trzeba mi przyznać trochę wyrafinowania. Wielbłąd, który dostarczył wełny na mój płaszcz, cierpiał niewątpliwie na świerzb; w zamian za to mam pielęgnowane paznokcie. Ja także jestem świadom, a jednak zaufałem panu bez żadnej ostrożności, tylko na podstawie pańskiego wyrazu twarzy. Wreszcie, mimo dobrych manier i pięknej mowy, jestem bywalcem marynarskich barów Zeedijk. No, niech pan nie szuka dalej. Mój zawód jest dwoisty jak człowiek, ot i wszystko. Powiedziałem już panu, że jestem sędzią-pokutnikiem. Jedna rzecz jest prosta w moim przypadku, nie posiadam nic. Tak, byłem bogaty, nie, nie podzieliłem się majątkiem z ubogimi. Czegóż to dowodzi? Że byłem również saduceuszem... O, słyszy pan syreny portowe? Na Zuyderzee będzie mgła tej nocy.

Pan już odchodzi? Niech mi pan wybaczy, jeśli pana zatrzymałem. Jeśli pan łaskaw, proszę nie płacić. Pan jest moim gościem w “Mexico-City", jestem szczególnie rad mogąc tu pana podejmować. Będę tu na pewno jutro, jak co wieczór, i skorzystam z wdzięcznością z pańskiego zaproszenia. Pańska droga... A więc... Ale czy wydałoby się panu niewłaściwe, gdybym odprowadził pana do portu, co byłoby prostsze? Jeśli wyszedłszy stąd okrąży pan dzielnicę żydowską, znajdzie się pan na pięknych ulicach, gdzie defilują tramwaje naładowane kwiatami i huczącą muzyką. Pański hotel jest przy jednej z nich, ulica Damrak. Proszę, pan zechce wyjść pierwszy. Ja mieszkam w dzielnicy żydowskiej albo w dzielnicy, która nazywała się tak aż do chwili, kiedy nasi bracia hitlerowcy oczyścili teren. Co za pranie! Siedemdziesiąt pięć tysięcy Żydów wywiezionych albo zamordowanych to oczyścić teren do cna. Podziwiam tę staranność, tę metodyczną cierpliwość! Kiedy nie ma się charakteru, trzeba sobie wypracować metodę. Tu dokonała ona cudu, nie ma dwóch zdań, mieszkam na miejscu jednej z największych zbrodni w historii. Może to właśnie pozwala mi zrozumieć goryla i jego nieufność. W ten sposób mogę walczyć z tą skłonnością natury, która popycha mnie nieodparcie ku sympatii. Kiedy widzę nową twarz, ktoś we mnie dzwoni na alarm. “Wolniej! Niebezpieczeństwo!" Nawet przy największej sympatii mam się na baczności.

Czy pan wie, że podczas akcji odwetowej w mojej wsi pewien oficer niemiecki poprosił najuprzejmiej starą kobietę, żeby zechciała wybrać tego ze swych dwóch synów, który będzie rozstrzelany jako zakładnik? Wybrać, czy pan to sobie wyobraża? Ten? Nie, tamten. I patrzeć, jak odchodzi. Zostawmy to, ale niech mi pan wierzy, że wszystkie niespodzianki są możliwe. Znałem człowieka o czystym sercu, który odrzucił wszelką nieufność. Był pacyfistą, zwolennikiem absolutnej swobody, kochał jedną miłością całą ludzkość i zwierzęta. Dusza wyjątkowa, tak, to pewne. Otóż podczas ostatnich wojen religijnych w Europie schronił się na wsi. Napisał u wejścia do swego domu: “Skądkolwiek przychodzicie, wejdźcie i witajcie." Jak pan sądzi, kto odpowiedział na to piękne zaproszenie? Milicjanci, którzy weszli jak do siebie i wypatroszyli mu wnętrzności.

Och, przepraszam panią! Nic zresztą nie zrozumiała. Tyle ludzi, co, tak późno i mimo deszczu, który nie ustaje od wielu dni? Na szczęście jest jałowcówka, jedyny błysk w tych ciemnościach. Czy czuje pan światło, złociste, miedziane, jakie roztacza w panu? Lubię chodzić po mieście wieczorem w cieple jałowcówki. Chodzę całymi nocami, rozmyślam albo mówię do siebie bez przerwy. Jak dzisiaj, tak, i obawiam się, że ogłuszyłem pana nieco, dziękuję, bardzo pan uprzejmy. Ale to z nadmiaru; zaledwie otwieram usta, zdania się toczą. Ten kraj jest zresztą dla mnie natchnieniem. Lubię ten lud rojący się na chodnikach, wciśnięty w kąt na małej przestrzeni domów i wody, otoczony mgłami, zimną ziemią i morzem dymiącym jak woda do prania. Lubię go, ponieważ jest dwoisty. Jest tutaj i jest gdzie indziej.

Ależ tak! Słuchając ich ciężkich kroków na tłustym bruku, widząc, jak przechodzą ociężale między sklepikami pełnymi złocistych śledzi i klejnotów koloru martwych liści, sądzi pan zapewne, że są tu dziś wieczór? Pan jest jak wszyscy, pan bierze tych dzielnych ludzi za plemię syndyków i kupców, liczący talary i szansę wiecznego życia, których cały liryzm polega na tym, że niekiedy, włożywszy wielkie kapelusze, biorą; lekcję anatomii? Pan się myli. Idą obok nas, to prawda, a jednak niech pan spojrzy, gdzie znajdują się ich głowy: we mgle neonów, jałowcówki i mięty, która spływa z czerwonych i zielonych szyldów. Holandia jest snem, proszę pana, snem ze złota i dymu, bardziej dymnym za dnia, bardziej złoconym i nocą, a w nocy i w dzień ów sen zaludniają Lohengrinowie jak ci oto, mknący w zamyśleniu na czarnych rowerach o wysokich kierownicach, żałobne łabędzie, które krążą bez przerwy po całym kraju, wokół mórz, wzdłuż kanałów. Śnią z głowami w miedzianych chmurach, toczą się wkoło, modlą się, lunatycy, w złoconym kadzidle mgły, nie ma ich już tutaj. Odjechali o tysiące kilometrów, w stronę Jawy, wyspy dalekiej. Modlą się do tych strojących miny bogów Indonezji, którymi ozdobili wszystkie swoje wystawy i którzy błąkają się w tej chwili nad nami, zanim uczepią się niczym okazałe małpy szyldów i spadzistych dachów, by przypomnieć tym nostalgicznym osadnikom, że Holandia jest nie tylko Europą kupców, ale morzem, morzem, które prowadzi do Cipango i do tych wysp, gdzie ludzie umierają szaleni i szczęśliwi zarazem.

Ale pozwalam sobie za wiele, wygłaszam mowę! Niech mi pan wybaczy. Przyzwyczajenie, proszę pana, powołanie, a także pragnienie, żeby pan dobrze zrozumiał to miasto i serce rzeczy! Bo jesteśmy w sercu rzeczy. Czy zauważył pan, że koncentryczne kanały Amsterdamu przypominają kręgi piekła? Mieszczańskiego piekła, oczywiście, zaludnionego złymi snami. Kiedy przybywa się z zewnątrz, w miarę przechodzenia przez te kręgi, życie, a więc i jego zbrodnie stają się gęstsze, bardziej ciemne. Tu jesteśmy w ostatnim kręgu. W kręgu... Ach, pan to wie? Do licha, coraz trudniej pana zaszeregować. Rozumie pan zatem, dlaczego mogę powiedzieć, że tu jest środek rzeczy, choć znajdujemy się na krańcu kontynentu. Wrażliwy człowiek rozumie te dziwactwa. W każdym razie czytelnicy gazet i rozpustnicy nie mogą iść dalej. Przychodzą ze wszystkich krańców Europy i zatrzymują się wokół morza wewnętrznego, na spłowiałym piachu. Słuchają syren, na próżno szukają zarysu statków we mgle, potem przechodzą przez kanały i wracają wśród deszczu. Zziębnięci zjawiają się w “Mexico-City", by zamawiać jałowcówkę we wszystkich językach świata. Tam na nich czekam.

Do jutra więc, drogi ziomku. Nie, teraz znajdzie pan drogę; zostawiam pana przy tym moście. Nie przechodzę nigdy przez most nocą. Ślubowałem sobie. Niech pan zresztą pomyśli, że ktoś rzuca się do wody. Z dwojga jedno: albo skacze pan za nim, żeby go wyłowić, rzecz bardzo ryzykowna w chłodnej porze roku; albo też odchodzi pan, a niewykonane skoki pozostawiają czasem dziwne łamanie w krzyżu. Dobrej nocy! Co? Te panie za szybami? Sen, proszę pana, sen za niewielką cenę, podróż do Indii! Te osoby perfumują się korzeniami. Pan wchodzi, one zaciągają zasłony i żegluga się zaczyna. Bogowie schodzą na nagie ciała, wyspy odbijają od brzegu, szalone, ustrojone w rozwiane fryzury palm na wietrze. Niech pan spróbuje.

2

Kto to jest sędzia-pokutnik? Ach, zaintrygowałem pana tą historią. Niech mi pan wierzy, nie ma tu żadnej pułapki i mogę wytłumaczyć się jaśniej. W pewnym sensie należy to nawet do moich funkcji. Ale przedtem muszę wyłożyć pewne fakty, które pomogą panu lepiej zrozumieć moje opowiadanie.

Przed kilku laty byłem adwokatem w Paryżu i, na honor, adwokatem dość znanym. Oczywiście, nie podałem panu mego prawdziwego nazwiska. Miałem swoją specjalność: szlachetne sprawy. Wdowa i sierota, jak to się powiada, nie wiem dlaczego, są bowiem przecież podstępne wdowy i okrutne sieroty. Wystarczyło mi jednak poczuć najlżejszy zapach ofiary w osobie oskarżonego, żeby rękawy mej togi były już w akcji. I to w jakiej akcji! Burza! Miałem serce na rękawach. Można było doprawdy uwierzyć, że sprawiedliwość sypia ze mną co dzień. Jestem pewien, że podziwiałby pan stosowność tonu, celność wzruszenia, perswazję, żar i powściągane oburzenie moich mów obrończych. Natura była dla mnie łaskawa, jeśli idzie o wygląd fizyczny, szlachetne wzięcie przychodzi mi bez wysiłku. Co więcej, podtrzymywały mnie dwa szczere uczucia: satysfakcja, że znajduję się po dobrej stronie i instynktowna pogarda dla sędziów w ogóle. Ta pogarda zresztą nie była może tak instynktowna. Wiem dziś, że miała swoje przyczyny. Ale z zewnątrz wyglądała raczej na namiętność. Niepodobna zaprzeczyć, że przynajmniej na razie trzeba nam sędziów, prawda? A jednak nie mogłem zrozumieć, jak człowiek sam sobie wybiera tę zdumiewającą funkcję. Przyjmowałem rzecz do wiadomości, skoro działa się na moich oczach, ale trochę tak, jak przyjmowałem do wiadomości szarańczę. Z tą różnicą, że inwazje tych prostoskrzydłych owadów nie przyniosły mi nigdy ani centyma, gdy zarabiałem na życie prowadząc dialog z ludźmi, którymi pogardzałem.

Ale byłem po dobrej strome, to wystarczało dla spokoju mego sumienia. Poczucie sprawiedliwości, satysfakcja, że mamy słuszność, radość płynąca z szacunku dla samego siebie to potężne sprężyny, drogi panie, które trzymają nas na nogach czy też pozwalają nam posuwać się naprzód. Na odwrót, jeśli pozbawi pan tych uczuć ludzi, zamieni ich pan we wściekłe psy. Ileż zbrodni popełniono po prostu dlatego, że ich autorzy nie mogli znieść myśli o swej winie! Znałem kiedyś pewnego przemysłowca; miał idealną, uwielbianą przez wszystkich żonę, którą mimo to zdradzał. Ten człowiek dosłownie szalał widząc, że postępuje źle, że nie może ani przyjąć, ani ofiarować sobie patentu cnoty. Im doskonalsza była jego żona, tym bardziej szalał. W końcu własna wina stała się dla niego nie do zniesienia. I co zrobił wówczas, jak pan myśli? Przestał ją zdradzać? Nie. Zabił ją. Dzięki temu właśnie nawiązałem z nim stosunki.

Moja sytuacja była bardziej godna pozazdroszczenia. Nie tylko nie ryzykowałem, że znajdę się w obozie zbrodniarzy (jako kawaler nie mogłem zresztą żadną miarą zabić żony), ale ponadto brałem ich jeszcze w obronę; pod warunkiem jednak, że są poczciwymi mordercami, jak inni są poczciwymi dzikusami. Sam sposób, w jaki prowadziłem tę obronę, dawał mi duże satysfakcje. W życiu zawodowym byłem doprawdy nienaganny. Nie brałem łapówek, to rozumie się samo przez się, ale, co więcej, nie zniżyłem się nigdy do jakichś zabiegów. Rzecz jeszcze bardziej rzadka, nie schlebiałem nigdy żadnemu dziennikarzowi, by pozyskać jego względy, ani żadnemu urzędnikowi, którego życzliwość mogła mi być pomocna. Kilkakrotnie mogłem otrzymać Legię Honorową; nie przyjąłem jej z dyskretną godnością, która była mi prawdziwą nagrodą. Nigdy wreszcie nie brałem honorariów od biedaków i nie rozgłaszałem tego na prawo i lewo. Niech pan nie sądzi, drogi panie, że się tym wszystkim chwalę. Moja zasługa była żadna: chciwość, która w naszym społeczeństwie zajmuje miejsce ambicji, zawsze przyprawiała mnie o śmiech. Mierzyłem wyżej; zobaczy pan, że jeśli idzie o mnie, to określenie jest właściwe.

Niech pan jednak oceni moje zadowolenie. Radowała mnie moja własna natura, a wiemy wszyscy, że na tym właśnie polega szczęście, chociaż, żeby wzajemnie się uspokoić, udajemy czasem, że potępiamy ten rodzaj przyjemności, nazywając ją egoizmem. W każdym razie radowały mnie te cechy mojej natury, które reagowały tak dokładnie na wdowę i sierotę, że w końcu, w miarę ćwiczenia, zapanowały nad całym moim życiem. Uwielbiałem na przykład pomagać ślepcom w przechodzeniu przez ulicę. Ledwo ujrzałem z daleka laskę wahającą się na rogu chodnika, rzucałem się pośpiesznie, niekiedy wyprzedzając o sekundę miłosierną dłoń, która się już wyciągała, odgradzałem ślepca od wszelkiej życzliwości prócz mojej własnej i prowadziłem go łagodną i pewną ręką przez znaczone gwoździami przejście, pomiędzy przeszkodami ruchu ulicznego, ku spokojnej przystani trotuaru, gdzie rozstawaliśmy się jednako wzruszeni. Tak samo lubiłem informować przechodniów na ulicy, podawać im ogień, pomagać zbyt ciężkim wózkom, popychać zepsuty samochód, kupować dziennik od członka Armii Zbawienia czy kwiaty od starej kwiaciarki, choć wiedziałem przecież, że kradnie je na cmentarzu Montparnasse. Lubiłem również, ach, to jeszcze trudniej powiedzieć, lubiłem dawać jałmużnę. Jeden z moich przyjaciół, wielki chrześcijanin, przyznawał, że pierwsze uczucie, jakiego doznaje na widok żebraka zbliżającego się do jego domu, jest niemiłe. Ze mną było gorzej: radowałem się. Ale zostawmy to.

Mówmy raczej o mojej grzeczności. Była ona sławna i mimo to nie podlegająca dyskusji. W istocie, uprzejmość dostarczała mi wielkich radości. Jeśli któregoś ranka udawało mi się ustąpić miejsca w autobusie lub metrze komuś, kto na to naprawdę zasługiwał, podnieść przedmiot, który upuściła na ziemię stara pani, i podać go jej z dobrze mi znanym uśmiechem czy też po prostu odstąpić taksówkę osobie śpieszącej się bardziej ode mnie, mój dzień nabierał blasku. Rad byłem nawet, muszę to powiedzieć, z tych dni, kiedy środki komunikacji nie działały z powodu strajku i na przystanku autobusowym miałem okazję zabrać do swego samochodu kilku nieszczęsnych paryżan, którzy nie mogli wrócić do domu. Odstąpić wreszcie fotel w teatrze, by jakaś para mogła siedzieć obok siebie, umieścić w czasie podróży walizki młodej dziewczyny na wysokiej półce, oto grzeczności, do których byłem skłonny bardziej niż inni, uważniej bowiem czekałem na okazje i bardziej smakowałem płynące z nich rozkosze.

Uchodziłem więc za wielkodusznego człowieka i byłem nim w istocie. Dawałem dużo na sprawy publiczne i prywatne. Daleki od tego, by cierpieć, gdy musiałem się rozstać z jakimś przedmiotem czy sumą pieniędzy, znajdowałem w tym stałe przyjemności, z których nie najpośledniejszą był rodzaj melancholii rodzącej się we mnie niekiedy, gdym rozważał jałowość tych darów i niewdzięczność, jaka prawdopodobnie mnie czeka. Miałem nawet tak wielką przyjemność w dawaniu, że nie znosiłem tu żadnego przymusu. Punktualność w sprawach pieniężnych męczyła mnie i poddawałem się jej z niechęcią. Chciałem być panem swej wielkoduszności.

Są to rysy drugorzędne, ale one właśnie pozwolą panu zrozumieć nieustanną satysfakcję, jaką dawało mi życie, a zwłaszcza mój zawód. Kiedy na korytarzu sądu zatrzymywała mnie na przykład żona oskarżonego, którego broniłem jedynie w imię sprawiedliwości lub przez litość, chcę rzec za darmo, kiedy słyszałem, jak ta kobieta szepce, że niczym, niczym nie można odpłacić za to, co uczyniłem dla nich; kiedy odpowiadałem wówczas, że to całkiem naturalne, każdy by postąpił tak samo; kiedy proponowałem nawet pomoc, by ulżyć w trudnych dniach, które nadejdą, a potem, chcąc skończyć z tą wylewnością i dać na nią właściwą odpowiedź, całowałem rękę biednej kobiety i odchodziłem bez słowa - niech mi pan wierzy, drogi panie, że osiągałem cel wyższy niż pospolity karierowicz i ten kulminacyjny punkt, gdzie cnota żywi się już tylko sobą.

Zatrzymajmy się na tych szczytach. Rozumie pan teraz, co miałem na myśli mówiąc, że mierzyłem wyżej. Mówiłem właśnie o kulminacyjnych punktach, jedynych, gdzie mogę żyć. Tak, czułem się dobrze tylko w górnych sytuacjach. Nawet w życiu na codzień musiałem być ponad. Wolałem autobus od metra, otwarty pojazd od taksówki, taras od piwnicy. Byłem amatorem sportowych awionetek, gdzie głową dotyka się nieba, na statkach zawsze szukałem oficerskich kajut na pokładzie. W górach unikałem dolin woląc przełęcze i szczyty; co najmniej trzeba mi było płaskowzgórzy. Gdyby los zmusił mnie do wyboru fizycznego zawodu, gdybym miał być tokarzem albo dekarzem, niech pan będzie pewien, że wybrałbym dachy i polubił zawroty głowy. Suteryna, dół okrętu, podziemia, groty, przepaści napawały mnie przerażeniem. Zaprzysiągłem nawet szczególną nienawiść speleologom, którzy mają czelność zajmować pierwsze stronice dzienników; ich osiągnięcia budziły we mnie wstręt. Zejść poniżej ośmiuset metrów ryzykując, że głowa utkwi w skalistej gardzieli (w syfonie, jak powiadają ci naiwni!), na to trzeba być zepsutym lub chorym. Jakaś w tym kryje się zbrodnia.

Nigdzie natomiast nie czułem się lepiej niż na występie skalnym, pięćset czy sześćset metrów nad morzem, widocznym jeszcze i skąpanym w świetle, zwłaszcza gdy byłem sam, górując nad mrowiskiem ludzkim. Było dla mnie oczywiste, że miejscem kazań, rozstrzygających pouczeń, cudów ognia mogą być jedynie dostępne dla człowieka wyżyny. Według mnie nie rozmyśla się w piwnicach lub w celach więziennych (chyba że znajdują się one w wieży z rozległym widokiem); tam się pleśnieje. I rozumiem tego człowieka, który wstąpiwszy do klasztoru zrzucił habit, ponieważ jego cela, zamiast widoku na otwarty pejzaż, jak się tego spodziewał, miała okno na mur. Niech pan będzie pewien, że ja nie pleśniałem. O każdej godzinie dnia, sam ze sobą i wśród innych, wspinałem się na wysokości, zapalałem widoczne ognie i radosne pozdrowienie wznosiło się ku mnie. W ten sposób cieszyłem się przynajmniej życiem i własną doskonałością.

Mój zawód zaspokajał szczęśliwie ten pociąg do szczytów. Odbierał mi wszelką gorycz wobec bliźniego, którego stale zobowiązywałem, nic mu nie zawdzięczając. Dawał mi miejsce nad sędzią, którego sądziłem z kolei, nad oskarżonym, którego zmuszałem do wdzięczności. Niech pan to dobrze zważy, drogi panie: żyłem bezkarnie. Nie dotyczył mnie żaden sąd, nie znajdowałem się na scenie trybunału, ale gdzie indziej, nad sceną, jak owi bogowie, których przy pomocy maszyny spuszcza się od czasu do czasu, by zmienić akcję i nadać jej pełny sens. W końcu żyć ponad wciąż jest jedynym sposobem, by być widzianym i zbierać ukłony większości.

Niektórzy z moich zacnych zbrodniarzy mordując byli zresztą posłuszni temu samemu uczuciu. W ich smutnej sytuacji lektura dzienników przynosiła coś w rodzaju żałosnej kompensaty. Jak wielu ludzi nie mogli znieść dłużej anonimowości i ta niecierpliwość prowadziła ich po części do fatalnych czynów. Żeby zyskać rozgłos, wystarczy w gruncie rzeczy zabić dozorcę z kamienicy. Niestety, chodzi tu o krótkotrwały rozgłos, tylu jest dozorców, którym należy się cios nożem i którzy go dostają. Zbrodnia nieustannie zajmuje przód sceny, ale zbrodniarz jest tam przelotnie i zostaje zastąpiony natychmiast. Za te krótkie triumfy płaci się w końcu zbyt drogo. Na odwrót, obrona naszych nieszczęsnych aspirantów do rozgłosu przynosiła naprawdę rozgłos w tym samym czasie i na tym samym miejscu, ale tańszymi środkami. To zachęcało mnie również do godnych pochwały starań, by płacili możliwie najmniej: bo też płacili po trosze zamiast mnie. W zamian za to, moje oburzenie, talent, wzruszenie uwalniały mnie od wszelkiego długu wobec nich. Sędziowie karali, oskarżeni pokutowali, ja zaś, wolny od wszelkiego obowiązku, nie podlegając sądom i sankcjom, królowałem swobodnie w rajskim świetle.

Bo czy to nie Eden, drogi panie, życie brane po prostu? Takie było moje życie. Nigdy nie musiałem uczyć się życia. Przychodząc na świat wiedziałem już wszystko. Są ludzie, dla których problem polega na szukaniu ochrony przed innymi albo przynajmniej na ułożeniu się z innymi. Dla mnie rzecz była już dokonana. Poufały, kiedy należało, milczący, jeśli to konieczne, równie zdolny do swobody jak powagi: wszystko szło mi gładko. Toteż cieszyłem się wielką popularnością i nie liczyłem już moich sukcesów towarzyskich. Miałem dobrą prezencję, byłem wraz niestrudzonym tancerzem i dyskretnym erudytą, potrafiłem, co nie jest łatwe, kochać jednocześnie kobiety i sprawiedliwość, uprawiałem sporty i sztuki piękne; kończę na tym, żeby mnie pan nie podejrzewał o zarozumiałość. Ale niech pan sobie wyobrazi mężczyznę w sile wieku, o doskonałym zdrowiu, wszechstronnie uzdolnionego, zręcznego w ćwiczeniach ciała i umysłu, ani biednego, ani bogatego, śpiącego dobrze i głęboko zadowolonego ze siebie, który przejawia to jedynie w miłych stosunkach towarzyskich. Zgodzi się pan wówczas, że z całą skromnością mogę mówić o udanym życiu.

Tak, niewiele znalazłoby się istot bardziej naturalnych ode mnie. Byłem w całkowitej zgodzie z życiem, przystawałem na wszystko, czym ono było, od góry do dołu, nie odrzucając nic z jego ironii, wielkości i serwitutów. W szczególności ciało, materia, słowem to, co fizyczne, co zbija z tropu i zniechęca tylu ludzi w miłości czy w samotności, przynosiło mi niemniejszą radość nie czyniąc mnie niewolnikiem. Byłem stworzony do posiadania ciała. Stąd we mnie ta harmonia, to swobodne panowanie nad sobą, które czuli ludzie i o którym mówili mi niekiedy, że pomaga im żyć. Szukano więc mojego towarzystwa. Często, na przykład, zdawało się komuś, że już mnie kiedyś spotkał. Życie, jego dary i ludzie szli mi na spotkanie; przyjmowałem tę hołdy z życzliwą dumą. Doprawdy, dzięki temu, że byłem tak pełnym i prostym człowiekiem, uważałem się po trosze za nadczłowieka.

Pochodziłem z uczciwej, ale z dość skromnej rodziny (mój ojciec był oficerem), a jednak zdarzały się poranki, wyznaję to z pokorą, kiedy czułem się synem królewskim czy gorejącym krzakiem. Niech pan zwróci uwagę, bynajmniej nie chodziło o pewność, w której żyłem, że jestem inteligentniejszy od innych. Ta pewność jest zresztą bez znaczenia, skoro tylu durniów ją podziela. Nie, ponieważ byłem obsypany łaskami, czułem się wybrany, wyznaję to nie bez wahania. Wybrany osobiście spośród wszystkich do tych długotrwałych i ciągłych powodzeń. W gruncie rzeczy był to skutek mojej skromności. Nie chciałem przypisywać sukcesów moim tylko zasługom, nie mogłem wierzyć, że połączenie w jednej osobie zalet tak różnych i krańcowych może być jedynie wynikiem przypadku. Dlatego też będąc szczęśliwy, czułem się niejako upoważniony do tego szczęścia jakimś wyższym dekretem. Jeśli panu powiem, że nie wyznawałem żadnej religii, zrozumie pan jeszcze lepiej, jak niezwykłe było to przekonanie. W każdym razie, zwykłe czy niezwykłe, długo wynosiło mnie ponad codzienność i dosłownie fruwałem przez całe lata, których, prawdę mówiąc, żal mi w głębi serca. Fruwałem aż do wieczora, kiedy... Ale nie, to jest inna sprawa i trzeba o niej zapomnieć. Zresztą, przesadzam może. Wiodło mi się dobrze we wszystkim, to prawda, ale nie byłem zadowolony z niczego. Każda radość budziła we mnie pragnienie innej radości. Święto następowało po święcie. Zdarzało mi się, że tańczyłem przez całe noce, coraz bardziej pijany ludźmi i życiem. Czasem, późno w noc, kiedy taniec, lekki alkohol, moje własne wyuzdanie, dzika swoboda wszystkich wtrącały mnie w zachwyt, zdawało mi się w moim znużeniu i przesycie, przez sekundę, że rozumiem wreszcie tajemnicę istot i świata. Ale zmęczenie znikało nazajutrz, a z nim tajemnica; i zaczynałem na nowo. Biegłem tak, zawsze pełen po brzegi, nigdy syty, nie wiedząc, gdzie się zatrzymać, aż do dnia, a raczej aż do wieczora, kiedy muzyka przestała grać i zgasły światła. Święto, kiedy byłem szczęśliwy... Ale niech mi pan pozwoli wezwać naszego przyjaciela prymitywa. Niech pan skinie głową, żeby mu podziękować, przede wszystkim zaś niech pan pije ze mną, trzeba mi pańskiej sympatii.

Widzę, że to oświadczenie dziwi pana. Czy nie doznawał pan nigdy nagłej potrzeby sympatii, pomocy, przyjaźni? Tak, oczywiście. Ja nauczyłem się zadowalać sympatią. Można ją znaleźć łatwiej, a poza tym nie zobowiązuje do niczego. “Niech pan wierzy w moją sympatię", w monologu wewnętrznym poprzedza bezzwłocznie: “A teraz zajmijmy się czym innym." Jest to uczucie znane premierom: zdobywa się je tanim kosztem po katastrofach. Z przyjaźnią sprawa nie jest tak prosta. Długo i z trudem się ją zdobywa, ale kiedy się już przyjaźń posiadło, nie sposób się od niej uwolnić, trzeba stawić czoło. Niech pan przede wszystkim nie wierzy, że pańscy przyjaciele będą telefonować do pana co wieczór, jak powinni, by dowiedzieć się, czy nie jest to właśnie wieczór, kiedy postanowił pan popełnić samobójstwo lub, bardziej po prostu, czy nie pragnie pan towarzystwa, jeśli nie ma pan ochoty wyjść z domu. Otóż nie, jeśli zatelefonują, będzie to właśnie wieczór, kiedy nie jest pan sam i życie jest piękne, zapewniam pana. Do samobójstwa raczej pana popchną w imię tego, co w ich mniemaniu winien pan jest samemu sobie. Niech Bóg nas broni, drogi panie, żeby przyjaciele cenili nas zbyt wysoko! Jeśli idzie o tych, którzy z urzędu powinni nas kochać, mówię o krewnych i powinowatych (cóż za określenie!), to już inna śpiewka. Mają właściwe słowo, ale jest to słowo-pocisk; telefonują tak, jak strzela się z karabinu. I dobrze celują. Ach, zdrajcy!

Co? Jaki wieczór? Dojdę do tego, niech pan będzie ze mną cierpliwy. W pewien sposób zresztą trzymam się tematu mówiąc o przyjaciołach i powinowatych. Widzi pan, opowiadano mi o człowieku, którego przyjaciel został uwięziony; ów człowiek spał co dzień na podłodze, żeby nie zaznać wygód, których pozbawiono tego, kogo kochał. Tak, drogi panie, któż będzie spał na podłodze dla nas? Czy ja jestem do tego zdolny? Niech pan posłucha, chciałbym być do tego zdolny, będę. Tak, wszyscy to kiedyś potrafimy i to będzie zbawienie. Ale rzecz nie jest łatwa, bo przyjaźń jest roztargniona albo przynajmniej bezsilna. Nie potrafi tego, co chce. Może zresztą nie chce dosyć? Może nie kochamy dosyć życia? Czy zauważył pan, że tylko śmierć budzi nasze uczucia? Jakże kochamy przyjaciół, którzy nas opuścili, prawda? Jak podziwiamy tych naszych mistrzów, którzy milczą mając usta pełne ziemi! Hołd przychodzi wówczas w sposób naturalny, ten hołd, którego oczekiwali może przez całe życie. Ale czy wie pan, dlaczego jesteśmy zawsze bardziej sprawiedliwi i wielkoduszni ze zmarłymi? Przyczyna jest prosta! Wobec nich nie mamy zobowiązań. Zostawiają nam swobodę, możemy rozporządzać swoim czasem, upchać hołd pomiędzy coctail i spotkanie z uroczą kochanką, słowem, przeznaczyć nań chwilę, z którą nie wiadomo co zrobić. Jeśli zobowiązują nas do czegoś, to do pamięci, a my mamy krótką pamięć. Nie, w naszych przyjaciołach kochamy świeżą śmierć, śmierć bolesną, nasze wzruszenie, siebie samych wreszcie!

Miałem więc przyjaciela, którego najczęściej unikałem. Nudził mnie trochę, a poza tym miał swoje zasady. Ale podczas agonii odzyskał mnie, niech pan będzie spokojny. Przychodziłem co dzień, bez pudła. Umarł zadowolony ze mnie, ściskając mi ręce. Pewna pani, która zbyt często i na próżno nie dawała mi spokoju, miała dość dobrego smaku, żeby umrzeć młodo. Jakież od razu miejsce w moim sercu! A cóż dopiero, jeśli chodzi o samobójstwo! Boże, co za rozkoszny rozgardiasz! Telefon dzwoni, serce przepełnione, zdania z umysłu krótkie, ale ciężkie od niedomówień, poskramiany ból, a nawet, tak, nieco samooskarżenia!

Człowiek jest taki, drogi panie, ma dwie twarze: nie może kochać nie kochając siebie. Niech pan przyjrzy się swym sąsiadom, jeśli szczęśliwym wypadkiem zdarzy się zgon w kamienicy. Spali w swoim malutkim życiu i oto umiera na przykład dozorca. Natychmiast budzą się, rzucają, dowiadują się, litują. Umarły jest na wokandzie i spektakl zaczyna się wreszcie. Cóż pan chce, trzeba im tragedii, to ich drobna przewaga, ich aperitif. Czy przypadkiem zresztą mówię panu o dozorcy? Miałem dozorcę, człowieka prawdziwie upośledzonego, ucieleśnioną złośliwość, potwora nic nie znaczącego i mściwego, który zniechęciłby franciszkanina. Nie rozmawiałem z nim nawet, ale samo jego istnienie sprawiało, że nie mogłem być zadowolony, jak to miałem w zwyczaju. Umarł, ja zaś poszedłem na jego pogrzeb. Czy zechce mi pan powiedzieć dlaczego?

Dwa dni, które poprzedziły ceremonię, były zresztą bardzo interesujące. Żona dozorcy, wówczas chora, leżała w ich jedynym pokoju, obok niej ustawiono skrzynię na podpórkach. Trzeba było samemu przychodzić po pocztę. Każdy otwierał drzwi, mówił: “Dzień dobry pani", wysłuchiwał pochwały zmarłego, którego dozorczyni wskazywała ręką, i zabierał swoją pocztę. Nic w tym zabawnego, prawda? A jednak cała kamienica defilowała przez lożę dozorcy, gdzie śmierdziało fenolem. I lokatorzy nie posyłali służby, nie, sami korzystali z gratki. Służba zresztą również, ale po kryjomu. W dzień pogrzebu okazało się, że skrzynia nie przechodzi przez drzwi loży. “Och, kochany, mówiła dozorczyni w swym łóżku ze zdumieniem pełnym zachwytu i rozpaczy, jaki on był duży!" “Nie ma strachu, proszę pani, odpowiedział przedsiębiorca pogrzebowy, weźmie się go sztorcem, na stojąco." Wzięto go na stojąco, potem położono i ja sam tylko (wraz z dawnym, pikolakiem z kabaretu, który, jak zrozumiałem, co wieczór wypijał kieliszek pernod z nieboszczykiem) dotarłem na cmentarz i rzuciłem kwiaty na trumnę, której zbytkowność mnie zdumiała.

Następnie złożyłem wizytę dozorczyni i przyjąłem jej podziękowanie godne tragiczki. Jakiż powód tego wszystkiego? Żaden, chyba że aperitif.

Pochowałem również starego współpracownika Rady Adwokackiej. Był to niższy urzędnik, dość pogardzany, któremu zawsze ściskałem rękę. Tam, gdzie pracowałem, ściskałem zresztą wszystkim ręce, i raczej zbyt często niż zbyt rzadko. Dzięki tej serdecznej prostocie niewielkim kosztem zdobywałem sympatię wszystkich, niezbędną dla mego rozkwitu. Prezes Rady Adwokackiej nie zadał sobie trudu, żeby przyjść na pogrzeb naszego urzędnika. Ja przyszedłem, i to w przeddzień wyjazdu, co podkreślano. Otóż to, wiedziałem, że moja obecność zostanie zauważona i przychylnie skomentowana. Rozumie pan zatem, że nawet śnieg, który padał tego dnia, nie mógł mnie odwieść od mego zamiaru.

Co? Właśnie do tego zmierzam, niech pan będzie spokojny, jestem już blisko. Niech pan jednak pozwoli mi wpierw zauważyć, że moja dozorczyni, która zrujnowała się na krucyfiks, piękny dąb i srebrne uchwyty, by lepiej nacieszyć się swoim wzruszeniem, w miesiąc później zeszła się z pewnym elegantem o pięknym głosie. Ów elegant grzmocił ją, słychać było okropne krzyki, po czym otwierał okno i zaczynał swój ulubiony romans: “Ach, jak piękne są kobiety!" “Tego już za wiele", mówili sąsiedzi. Czego za wiele, pytam pana? Zgoda, baryton miał pozory przeciw sobie i dozorczyni również. Nic jednak nie dowodzi, że się nie kochali. Nic nie dowodzi też, że nie kochała swego męża. Zresztą, kiedy elegant się ulotnił z nadwerężonym głosem i ręką, ona, ta wierna, wróciła do pochwał zmarłego. W końcu znam innych, za którymi przemawiają pozory, a nie są oni ani bardziej stali, ani bardziej szczerzy. Znałem człowieka, który dwadzieścia lat życia poświęcił pewnej kobietce, wyrzekł się dla niej wszystkiego - przyjaźni, pracy, własnej nawet przyzwoitości - i który przyznał się pewnego wieczora, że nigdy jej nie kochał. Nudził się, tylko tyle, nudził się jak większość ludzi. Sam więc stworzył sobie życie pełne komplikacji i dramatów. Trzeba, żeby coś się stało, oto wyjaśnienie większości uczuć ludzkich. Trzeba, żeby coś się stało, nawet niewola bez miłości, nawet wojna czy śmierć. A zatem wiwat pogrzeby!

Ja przynajmniej nie miałem tego usprawiedliwienia. Nie nudziłem się, skoro panowałem. Mogę nawet powiedzieć, że tego wieczora, o którym panu opowiadam, nudziłem się mniej niż kiedykolwiek. Nie, doprawdy, nie pragnąłem, żeby coś się stało. A jednak... Widzi pan, drogi panie, był to piękny wieczór jesienny, jeszcze ciepły nad miastem, już wilgotny nad Sekwaną. Noc nadchodziła, niebo było jasne na zachodzie, ale ciemniało, latarnie świeciły słabo. Szedłem lewym brzegiem, ku mostowi des Arts. Widać było, jak rzeka połyskuje pomiędzy zamkniętymi skrzyniami bukinistów. Ludzi było mało: Paryż jadł już kolację. Deptałem żółte i zakurzone liście przywodzące na pamięć lato. Niebo napełniało się z wolna gwiazdami, które widać było przelotnie, pomiędzy jedną latarnią a drugą. Delektowałem się ciszą, która wróciła, słodyczą wieczoru, pustym Paryżem. Byłem rad. Dzień miałem dobry: ślepiec, zmniejszenie kary, którego się spodziewałem, ciepły uścisk dłoni mego klienta, kilka wspaniałomyślnych uczynków, po południu zaś świetna improwizacja w gronie przyjaciół o twardym sercu naszej klasy panującej i hipokryzji elity.

Wszedłem na most des Arts, pusty o tej porze, by spojrzeć na rzekę; ledwie można ją było odgadnąć w nocy, która już zapadła. Stojąc naprzeciw pomnika Henryka IV górowałem nad wyspą. Czułem, jak rodzi się we mnie poczucie potęgi i pełni, które rozpierało mi serce. Wyprostowałem się i miałem zapalić papierosa, papierosa satysfakcji, kiedy w tej samej chwili śmiech rozległ się za mną. Zdumiony odwróciłem się gwałtownie; nie było nikogo. Podszedłem do balustrady: żadnej łódki, żadnej barki. Odwróciłem się ku wyspie i znów usłyszałem śmiech za plecami, nieco dalej, jak gdyby schodził do rzeki. Stałem nieruchomo. Śmiech cichł, ale słyszałem go jeszcze wyraźnie za sobą, idący znikąd, chyba że z wody. Jednocześnie zauważyłem, że szybko bije mi serce. Niech mnie pan dobrze zrozumie: w tym śmiechu nie było nic tajemnicz...